Herinneringen aan de Zuiderzeetram

Het kan heel interessant zijn om je in een lang geleden verdwenen spoor(tram)historie in de eigen omgeving te verdiepen. Zo is de Zuiderzeetram voor mij zeker een item. Door het raadplegen van literatuur, het internet, maar ook vooral door eigen waarneming en fotografie van de minimale nog zichtbare overblijfselen van een trambedrijf wat inmiddels al 85 jaar verleden tijd is. Dit alles samenvattend kom ik tot onderstaande beschrijving.

De Zuiderzeetram verbond Zwolle via Hattemerbroek en Elburg met Nunspeet. Zowel het begin- als eindpunt verbonden deze tramlijn met de spoorlijn Utrecht - Zwolle. Een zijtak legde een verbinding tussen Wezep en De Zande (Overijssel). De Zuiderzeetram bestond relatief slechts kort, namelijk van 1908 tot 1931.

Toen in 1864 de spoorlijn Utrecht – Zwolle – Kampen (NCS) gereed was, betekende dit een grote vooruitgang voor de Noord Veluwe. Echter, er waren nog enkele plaatsen op de Noord Veluwe zonder spoorvervoer, zoals Doornspijk, Elburg, Oldebroek en gedeeltelijk Wezep. Vooraanstaande burgers en genoemde gemeenten kregen in 1907 een concessie voor de aanleg van de Zuiderzeetramlijn. Als voorwaarde werd gesteld dat er een verbinding moest worden aangelegd met de lokaallijn (Apeldoorn-) Hattem – Kampen-Zuid van de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HIJSM). Frappant is dat de nieuwe Hanzelijn vanaf pakweg de A 28 tot aan De Zande vrijwel hetzelfde tracé volgt dan de oude lokaallijn. De Zuiderzeetramlijn bestond uit normaalspoor (1435 mm) Vanaf 1919 werd in opdracht van de NCS de exploitatie van de tramlijn uitgevoerd door de Staatsspoorwegen (SS), nog weer later ging het op in de NS. Daarbij werd de lokaalspoorweg Hattem - Kampen-Zuid afgewaardeerd naar tramweg, hoewel de exploitatie tot het eind uitgevoerd werd met benzinemotorrijtuigen (Ombc).


Netkaart; de oorspronkelijke lokaalspoorweg Hattem-Kampen Zuid is hier al afgewaardeerd naar tramweg


Van Zwolle naar Nunspeet

Op 2 mei 1908 werd de tramlijn Zwolle – Elburg – Nunspeet feestelijk in gebruik genomen. OP 4 mei 1908 begon de daadwerkelijke reizigersdienst. De verbinding met Kampen werd op 6 oktober 1914 geopend. Deze takte bij Wezep af van de Zuiderzeestraatweg en ging langs de Kamperstraatweg richting De Zande. Daar takte de tramlijn aan op de HIJSM lokaallijn Hattem – Kampen Zuid. Vanuit Zwolle vertrokken trams via de spoorlijn van de Nederlandsche Centraal-Spoorweg-Maatschappij (NCS) over de IJsselbrug. Het nog immer aanwezige kopspoor 4 in Zwolle is het oorspronkelijke tramvertrekspoor. Later vertrokken van hier de NS-stoptreinen naar Utrecht. Een oud stootjuk met de letters NCS herinnerde nog altijd aan het tramverleden. Later is het helaas door een modern exemplaar vervangen. Vanaf Station Hattem (alleen het voormalige stations koffiehuis aldaar herinnert er nog aan) takte de lijn naar rechts af richting het dorp Hattemerbroek aan de Zuiderzeestraatweg. Na Hattemerbroek werd Wezep bereikt. Net voorbij landgoed IJsselvliedt bij Wezep takte de lijn naar De Zande langs de Kamperstraatweg af, in tegengestelde richting. Bij de Kamperstraatweg kon men overstappen op een tram naar De Zande - Kampen. Vanaf Hattemerbroek aan de hoofdlijn was dat niet mogelijk, of men moest eerst terugreizen naar Hattem. Daarna reed de tram via Oldebroek naar Elburg, het "middelpunt" van de Zuiderzeetram. Na Doornspijk kwam de tram vervolgens aan in Nunspeet. De lijn lag geheel aan de oostzijde van de Zuiderzeestraatweg, alleen net voor en na Elburg ging hij even naar de westzijde. We reizen van Hattemerbroek naar Nunspeet.


De Veluwse Modelspoorclub bouwde knooppunt Hattemerbroek in model na. In het midden de twee NCS hoofdsporen, rechts het emplacement van de tram. Geheel links, aan de andere kant van het stationsgebouw de lijn uit Apeldoorn. De concurrerende HIJSM was verbannen naar het stationsplein. Wilde men verder rijden via de IJsselbrug naar Zwolle, dan moest het treinpersoneel contant betalen aan de stationschef voor het gebruik van de NCS-lijn.....

12
34
5.

1. Het voormalige stationskoffiehuis in Hattemerbroek; van het knooppunt van weleer iets in het geheel niets meer over.
2. Ongeveer op de plek waar de tramlijn van de NCS-lijn aftakte ging er een viaduct over het spoor. Daaroverheen liep de lokaallijn van Hattem naar Kampen Zuid. Een gedeelte van de oprit is nog altijd aanwezig. Het tracé van het fietspad is de voormalige verbindingsboog van Hattemerbroek naar Hattem (en verder naar Apeldoorn als de zgn. Baronnenlijn)
3. In Hattemerbroek verliet de lijn de Zuiderzeetraatweg en liep diagonaal door het voorliggende weiland naar de lijn Utrecht - Zwolle, zichtbaar op de achtergrond. Ongeveer ter hoogte van het viaduct over de tegenwoordige A50 takte de tramlijn aan op de lijn Utrecht - Zwolle. Wie goed kijkt ziet verderop in het weiland nog een diagonale afscheiding, hierlangs liep de tramlijn.
4. Tegenover de Kamperveensche Melkfabriek (stond vroeger rechts van de weg) lag op deze plek een draaischijf om wagens haaks naar de fabriek te kunnen duwen. Op de plek van de bomen in het midden lag de draaischijf.
5. Het voormalige station Kampen Zuid met een uit Hattem afkomstig benzine motorrijtuig. Op de achtergrond de schoorsteen van Van Heel Zuivel, tegenwoordig Leympf geheten, om een idee te krijgen van de locatie. Heden ten dage is er niets meer van terug te vinden.


(klik)

Wezep, IJsselvliedt en Coöperatieve Zuivelfabriek Kamperveen

Even voorbij Wezep bevond zich ter hoogte van landgoed IJsselvliedt (Rode Kruis Zorghotel) een wisselplaats. Bij het op een gegeven moment vernieuwen van de uitrit van IJsselvliedt werd zowaar nog een biels van de tramlijn opgegraven! Iets verderop takte (vanuit de andere richting) de lijn naar De Zande en verder naar Kampen Zuid af. Dit is overigens een ander Kampen Zuid dan nu langs de Hanzelijn. Kampen had in die tijd aan weerszijden van de IJssel een station. Aan de andere kant (IJsselmuiden) ligt het huidige station nog van waar men naar Zwolle kan reizen. Verder richting Oldebroek stond de Coöperatieve Zuivelfabriek Kamperveen. Daar bevond zich een draaischijf in de lijn, zodat goederenwagens via een haaks spoor dwars over de Zuiderzeestraatweg naar de fabriek geduwd konden worden. Met mankracht wel te verstaan. Deze plaats is nog goed te herkennen. In de berm bevindt zich ter hoogte van de bushalte duidelijk een verbreding in de berm, de sloot is omgelegd.

_______________________________________________________________________________________________________

Oldebroek; 't Wissel en de Coöperatie


Maffei-loc bij het zijspoor bij de landbouwcoöperatie in Oldebroek

Door het dorp Oldebroek liep de lijn midden door het dorp. Dat was toen overigens nog een typisch lintdorp, met alleen bebouwing langs de hoofdweg. Om ruimte te maken voor de tram werd "De Beek" (een water wat ook nog eens langs de weg tussen de huizen door liep) gedempt en omgelegd, om zo ruimte te maken voor de tram. Op de lijn lagen diverse zgn. wisselplaatsen, waar de trams elkaar konden passeren. Net voor Oldebroek lag zo'n wisselplaats. Nog steeds is hier een halte (nu voor de bus) en heet de daar gevestigde cafetaria nog altijd "'t Wissel". Ook lag hier een zijspoor naar een goederenoverslagpunt, waar ook een overslaggebouw stond en nu nog staat. Alleen is het nu een kerk..... Aan het begin van het dorp lag wederom een goederenspoor, naar de "Coöperatieve Landbouwvereniging "Ons Belang". Ook dit gebouw staat er nog en heeft inmiddels al vele bestemmingen gehad. Midden in het dorp stond een heus stationsgebouw, met zowel reizigers- als goederenfaciliteiten. Later werd de helft van het gebouw gesloopt om ruimte te maken voor een verbreding van de naastgelegen Stationsweg. Het overgebleven deel is er nog altijd als zijnde woonhuis. Van Oldebroek gaat het verder naar Elburg.

12
34
56
7

1. Cafetaria en bushalte 't Wissel
2. Tram uit de richting Zwolle in het dorp Oldebroek. De bevolking poseert maar al te graag naast de tram voor de foto.
3. Coöperatie "Ons Belang" in Oldebroek.
4-5. Het stationsgebouw met goederenloods.
6. Het overgebleven en verbouwde deel van het station als woonhuis. Met de naam "'t Olde Station" boven het raam.
7. Tram in het dorp Oldebroek. Het markante witte huis rechts is nog altijd even markant en vrijwel onveranderd aanwezig.


_____________________________________________________________________________________________________

Elburg; het hart van de Zuiderzeetram

In Elburg zijn personeelswoningen gebouwd, de zgn. tramhuisjes. Deze kleine woningen zijn nog immer aanwezig en een toeristische bezienswaardigheid. Elburg was het centrale punt van de Zuiderzeetram. Hier bevond zich net buiten de stadsgracht een emplacement, station en remise. Vanaf OLdebroek was er een halteplaats net voor Elburg, ter hoogte van de voormalige fabriek van Altena. Tegenwoordig staat hier een ING-kantoor. Tegenover ligt het landgoed Old-Putten; aan de straatzijde bevindt zich nog een tuinmanswoning, met daaraan nog altijd een klein aanbouwtje. Dit was het wachthuisje van de tram. In de stad bevond zich een tweede halteplaats.

De Remise is heden ten dage misschien wel het best bewaarde tramcomplex van Nederland. Na een transportbedrijf en een groothandel in fruit, is hier al weer enkele decennia een supermarkt gevestigd. Eerst de Konmar, tegenwoordig de Jumbo. Daartoe zijn er enige gebouwen doorverbonden, maar alles is nog heel herkenbaar en behoorlijk intact aanwezig, vergelijk de foto's van toen en nu. Misschien is een supermarkt niet de mooist denkbare bestemming voor de gebouwen, anderzijds misschien wel goed voor het behoud. Er was een locomotievenloods, rijtuigenloods, kantoorgebouw en een taps toelopend emplacement. Ook deze vorm is heel herkenbaar gebleven, het is nu parkeerplaats. In het kantoorgebouw zit tegenwoordig een slijterij. Rechts langs de loods liep de lijn, via een dam door de stadsgracht, verder. Vlak achter de St. Nicolaaskerk langs en via een scherpe bocht met een diagonale brug over de gracht midden in Elbrug. Vandaar via de Goorpoortsbrug de Nunspeterweg op en Elburg weer uit.

1. 2.
3. 4.
5. 6.

1. Overzichtsfoto van het remisecomplex; v.l.n.r. kantoorgebouw, locloods en rijtuigenloods.
2. Het kantoorgebouw, waar de slijterij van de supermarkt gevestigd is.
3. De locloods, één van de deuren is dichtgemetseld.
4. Rechts de rijtuigenloods; aan de rechterkant van het complex liep de lijn door naar de stad.
5. Vergelijk met de voorgaande foto's! De verbinding tussen beide loodsen was er niet, daar stond de watertoren.
6. De openingstram komt van de stad langs de remise rijden, op weg richting Zwolle.

7. 8.
9. 10.
11. 12.
13. (KLM Aerocarto)

7-8 Tussen de binnenstad en het remiseterrein lag een dam door de stadsgracht voor de tram; ook was er een afsluitbare doorgang (i.v.m. hoog water) in de stadswal gemaakt. De keermuren zijn nog immer aanwezig in de wal.
9. Vervolgens ging het vlak achter St. Nicolaaskerk langs; dit gaf in het verleden overigens vaak problemen i.v.m. de gewenste rust tijdens kerkdiensten.
10. Via het perceel naast de kerk ging het langs de stadsmuur verder. Aan het eind van dit perceel (het langwerpige huis met oranje dak stond er toen nog niet) ging het met een scherpe boog linksaf en vervolgens een diagonale brug over de gracht ("De Beek") , de Beekstraat in. Via de Goorpoortsbrug ging het Elburg weer uit richting Doornspijk en Nunspeet.
11. De nog aanwezige landhoofden van de diagonaal gelegen brug in de Beekstraat.
12. De Goorpoortsbrug. Duidelijk is te zien dat deze oorspronkelijk smalle boogbrug verbreed is met een recht gedeelte t.b.v. de tram. Aan de bovenkant is daar niets van te zien.
13. Op deze luchtfoto is het verloop door Elburg goed te volgen, vanaf linksonder: langs de remise, over de dam, achter de kerk langs, scherp linksaf de Beekstraat in, aan de linkerkant via de Nunspeterweg er weer uit.

Doornspijk en Nunspeet ; Verffabriek Veluvine en aansluiting op de NCS

Vanaf Elburg liep de lijn weer verder langs de Rijksstraatweg via Doornspijk naar Nunspeet. In Doornspijk was er weer een wisselplaats met agentschap, tevens was er een los- en laadspoor bij de (enkele jaren geleden afgebroken) landbouwcoöperatie. Vlak voor Nunspeet takte de lijn vanaf de Zuiderzeestraatweg linksaf de huidige F.A. Molijnlaan in, war het met een grote boog richting het spoorwegstation van Nunspeet ging. Op de hoek Zuiderzeestraatweg / Molijnlaan bevond zich de verffabriek Veluvine, (tegenwoordig een Multi-functioneel centrum) welke van een spooraansluiting was voorzien. Tot hier was het mogelijk spoorwagens via de tramlijn naar de fabriek te vervoeren van en naar het spoorwegstation van Nunspeet. Een vurige wens van Elburg was om het profiel vanaf Nunspeet tot Elburg helemaal geschikt te maken voor spoorwagens om zo een verbinding met de Zuiderzeehaven van Elburg te kunnen realiseren. Het is echter nooit gehonoreerd. Langs de F.A. Molijnlaan werd het station Nunspeet NCS bereikt, gelegen aan de lijn Zwolle – Utrecht. Het tramstation lag evenwijdig aan het NCS station langs het stationsplein. Hier bevond zich ook een verbinding tussen tram en treinspoor. Er was een laadperron waar goederen van trein op tram werden overgeladen, of omgekeerd. Tevens was er een markante stationschefswoning, die is er nog steeds, er is en een makelaarskantoor gehuisvest.

1. 2.
3. 4.

1. Met een grote boog ging het langs de huidige F.A. Molijnlaan richting het station van Nunspeet. Het rode fietspad ligt op de voormalige trambaan.
2. De markante stationschefswoning in Nunspeet. Het staat er nog precies zo bij als op de volgende foto.
3. Feestelijk vertrek van de eerste stoomtram uit Nunspeet, 2 mei 1908.
4. Het laadperron; op het karrespoor links lag een tramspoor, van waar goederen in de spoorwegwagens aan de andere zijde konden worden overgeladen. Het perron heeft nog jaren bestaan, maar is enkele jaren geleden ten prooi gevallen aan een uitbreiding van de P+R parkeerplaats. Zoals vermeld was er ook een verbinding met het spoorwegnet, zodat goederenwagens voor verffabriek Veluvine direct door vervoerd konden worden.

Materieel van de Zuiderzeetram

Men beschikte over 5 vierkante tramlocs, Backer & Rueb, allen gebouwd in 1908 en dus gloednieuw in dienst bij de Zuiderzeetram. Dit waren de NCS 1 tm 5; toen de exploitatie door de SS uitgevoerd werd, kregen ze de nummers 26 - 30. Nadat alles in de NS was opgegaan, kregen ze de nummers NS 41 - 45. De locs hadden een behoorlijk vermogen, zeker t.o.v. de lengte van de trams, die op rustige momenten meestal uit slechts een pakwagen en een 4-assig rijtuig bestonden. Ze konden hier ruimschoots mee uit de voeten. Voor zo ver ik weet, zijn deze machines altijd groen geweest.

Een vreemde eend in de bijt was loc 6. (Hohenzollern) Dit was oorspronkelijk het aandrijfdeel van een vuurloze stoommotorwagen. Deze is tot gestookte loc verbouwd en van een tramloc-opbouw voorzien, veel lijkend op de 1 - 5. Er waren veel problemen met de aandrijving, daar de tweede as niet met een koppelstang werd aangedreven, maar door tandwielen. Dit gaf erg veel slijtage, daarom werden de tandwielen verwijderd. Er bleef dus slechts een A-1 locje over, waar weinig mee te beginnen was. Het is niet verwonderlijk dat loc 6 een teruggetrokken werkplaatsbestaan had; tot een zinvolle inzet is het nauwelijks gekomen. De "loc" is later roemloos gesloopt en heeft de NS-periode niet meer gehaald.

Zonder meer markant zijn de locs 7 en 8 te noemen. Ze zijn van het fraaie type van Maffei, zoals we die ook bij de NTM kenden. Bij de SS kregen ze de nummers 31 en 32, in de NS-tijd kregen ze de nummers NS 61 en 62. Ook de typische NCS okergele kleur werd vervangen door groen. Het is mij niet bekend of dit bij de overgang naar SS al gebeurde, of pas bij de overgang naar NS. Bijnaam van deze machientjes was "hoki poki".

Het rijtuigpark was een mengelmoes van zeer fraaie luxe 4-assige rijtuigen, maar ook van 2-assers, die meer leken op bijwagens van elektrische stadstrams, dan op stoomtramrijtuigen. In het bijzonder worden BC 5 en 6 genoemd. Dit waren zeer fraaie 4-assige salonwagens, gebouwd door Allan. Ze werden ook wel "De Nunspeters" genoemd, nadat ze na de Zuiderzeetramtijd elders dienst deden. Rijtuig BC 6 kwam bij de Gooische Tramweg terecht als GoTM B 21. Dit rijtuig is bij de Stoomtram Hoorn - Medemblik gerestaureerd en doet nog altijd dienst, onder het nummer B21 weliswaar. In de messing deurklinken staan nog de letters NCS...... Vrijwel zeker is de ex-BC 6 nog het enige tastbare van de voormalige Zuiderzeetram!

Op goederenwagengebied beschikte men over gesloten wagens, bakwagens, platte wagens en veewagens. Naar gelang het type, twee- of vierassig uitgevoerd.

1. 2.

1. Ex NCS BC6 alias Gotm B 21 bij de SHM in Hoorn. (Foto SHM)
2. De Hollandse Minispoorwegen bouwden een alleraardigst en een goede indruk gevend model van de NCS Maffei in de okergele kleur. De ketel is wat buiten proporties, maar dat zal ongetwijfeld met de ingebouwde aandrijving te maken hebben.

Het einde van de Zuiderzeetram

Helaas heeft de Zuiderzeetramlijn maar kort bestaat, omdat ze eigenlijk te laat was aangelegd. De bloeitijd van de stoomtram in Nederland was reeds op haar retour. Te snel kreeg de Zuiderzeetram last van de concurrentie van de vrachtauto en bus. Zeker toen de Katerveerbrug (verkeersbrug) bij Zwolle gereed kwam en het Katerveer verving, konden de autobussen gemakkelijk Zwolle bereiken en was het lot van de Zuiderzeetram eigenlijk beschoren. Op 31 augustus 1931 reed de allerlaatste tram. Onmiddellijk daarna werden de rails opgebroken, zodat de Zuiderzeestraat opnieuw kon worden bestraat en verbreed. De lokaallijn Hattem - Kampen Zuid hield het nog tot 1934 vol, toen was het ook daar over en uit. Het werd stil in Hattemerbroek, alleen de Baronnenlijn takte nu nog aan aldaar. In 1950 was ook daar het personenvervoer ten einde, het goederenvervoer tot Wapenveld hield nog stand tot ca. 1970. Een vleugel van het voor het overige deel gesloopte stationsgebouw heeft nog lang dienst gedaan als post voor de wissel- en seinbediening bij Hattemerbroek asl., zoals het later heette.

Nunspeter Courant, juni 1931.

Het materieel ging naar diverse andere tramwegondernemingen en kreeg weer nieuwe taken. Onderstaande foto toont de NS 41 ( ex Zuiderzeetramloc 1 dus) met rijtuig BC 211 te Edam. De locs NS 41-43 (ex 1-3) waren met een aantal rijtuigen daar bijvoorbeeld terecht gekomen.


Hiermee wil ik deze beschrijving van een interessant tramwegbedrijf, wat veel te kort bestaan heeft, besluiten.

Zijn er mensen die aanvullingen of verbeteringen hebben, dan houd ik mij van harte aanbevolen.

________________________________________________________________________________________________

Geraadpleegde bronnen:
De Nederlandsche Centraal Spoorweg Maatschappij - N.J. Van Wijck-Jurriaanse
Artikel in "Uut 't Olde Brouck" - Willem Brummel
De Zuiderzeestoomtram - Tom Bergsma en Fokke Bakker
Stoom rond Hattem - Ben Koridon
Rails rondom de Peperbus - Jacob Veen
Stoomtrams rond Zwolle - NVBS.
Eigen waarneming en foto's

Divers oud fotomateriaal is uit diverse openbare bronnen verzameld of uit publicaties waar geen auteursrechten werden geclaimd. Mocht er desondanks (nog!) iemand zijn die meent de auteursrechten van een bepaalde oude foto te kunnen claimen, dan wordt hij of zij vriendelijk verzocht contact op te nemen met mij.

_________________
Met vriendelijke groeten,
Henk

Hier al vaker geweest of misschien voor het eerst? Deel ook jouw spoorse belevenissen op dit forum! Registreer je en kom ook meedoen!

Ik heb ooit eens een video gemaakt van het traject van Zuiderzeetram:

Klik op de foto of hier voor de video
Ik heb er daarna ook een Wikipedia-artikel aan gewijd.
Deze foto trof ik toen aan op commons:

Zicht op gedeelte van de stadsmuur met halfronde muurtoren en spoorlijntje - Elburg - 20068612 - RCE
CC BY-SA 3.0 nl, door Steenbergh, C. (Fotograaf) (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed), from Wikimedia Commons

_________________
Project Noordoost-Nederland anno 1930 in JBSS BAHN

Leuk is om te vermelden, dat er op 18 september 2021 bij het oude tramstation van Oldebroek, nu woonhuis, een houten Zuiderzeetram is afgeleverd. Deze is gemaakt door een boomzaagkunstenaar en is met een motorkettingzaag uit één stuk gezaagd! Aanvankelijk stond hij te prijken onder het raam van het woonhuis aan de straatzijde. Hij is nu weg en zal binnen staan, waarschijnlijk vanwege nadelige weersinvloeden in de winter. Knap stukje werk! Op de foto het geheel op de aanhangwagen voor het uitladen.

_________________
Met vriendelijke groeten,
Henk

Hier al vaker geweest of misschien voor het eerst? Deel ook jouw spoorse belevenissen op dit forum! Registreer je en kom ook meedoen!